LAKTAŠI.8.marta- Od toga da ne bude samo obična “ženskinja”, koja nema čak ni pravo da jede za istim stolom gde i ukućani, već građanka sa svim pravima koje joj garantuju život ravnopravan onom kakav vodi i muškarac, današnja, savremena žena prošla je dug i naporan put.
Do pune ravnopravnosti, žene nisu došle glasno i burno, već tiho, postepenim promenama, onako suptilno, rekli bi, tipično “ženski”, a na samom početku tog puta, zasluge žeskoj emancipaciji treba dati – modi, balovima, pozorištu, knjigama. Naravno, važan je i širi kontkest, nije sve to bilo nimalo jednostavno, naročito ne banalno, a presudan značaj imalo je donošenje Sretenjskog ustava 1835. godine kojim su u Srbiji otvorena vrata demokratije…
Evo kako je sve krenulo.
Devetnaesti vek, negde u Srbiji…
U polumraku, lica umornog i zaklonjenog maramom uvazanoj preko glave, domaćica prilazi stolu i prinosi mužu večeru. Nežno supšta činiju i polako, tako da ni plamen sveće na trpezi ne zatreperi, povlači se. Njoj nije dozvoljeno da sedi i obeduje sa domaćinom. Ona je tu samo da ga služi. I dok sedi na tronošcu, u tišini čekajući da muž završi sa jelom, ona ne može da zna da može da bude i drugačije.
A upravo za to, možda i pre nego što se ona rodila, na drugom kraju Evrope, u Francuskoj, zatinjala je jedna veličanstvena ideja – ideji o ljudskim pravima. Na zapadnoevropskom prostoru problematično i najčešće bez nekih kvalitetnijih i trajnijih rezultata, pokušavana je da se implementira ideja o pravima i emancipaciji žena.
Među najradikalnijim, izdvaja se primer francuske revolucionarke Olimpije de Guž. Ova žena-amazonka, koja je iskoristila trenutak za pokretanje niza suštinskih problema i postala simbol takozvane rane revolucionarne faze u osvajanju slobode i prava evropskih žena, još 1791. godine objavljuje Deklaraciju o pravima žene i građanke kao rodni pandan Deklaraciji o pravima čoveka i građanina iz 1789. godine.
Neprihvaćena i omalovažavana, završava tragično – pogubljena je na giljotini pod presudom da je „zaboravila vrline koje priliče njenom polu“.
Od orijentalnog do evropskog
Nekoliko decenija kasnije, tačnije tridesetih godina 19. veka, u Srbiji napredniji deo društva započeo je dug proces transformacije od orijentalnog, egzotičnog miljea ka evropskom standardu, odnosno od podaničkog do nezavisnog, od povlašćenog činovnika i slobodnog seljaka ka obrazovanom pojedincu, nezavisnom građaninu/građanki…
Međutim, u toj, prvoj polovini 19. veka, žene u Srbiji bile su distancirane od bilo kakvih revolucionarnih tendencija.
Sindrom takozvane zakasnele modernizacije srpske države i vlasti, a posredno i samog naroda odražavao se u potpunosti na značaj i status žene kako u gradu, tako i na selu, posebno u prvoj polovini 19. veka.
Uloga žene je i dalje krajnje svedena i marginalizovana – dok u spokojstvu sopstvene izolacije i intimnosti doma pokušava da kroz strogo konrolisane prolaze uspostavi komunikaciju sa spoljašnjim svetom – veoma se sporo transformisala u ulogu građanke sa suverenitetom ličnog izbora.
Oslobođeno lice, ali ne i duša
Sa jedne strane, hatišerifom od 1830. godine ukinuta je obaveza po kojoj su srpske žene morale da kriju lice maramom, a telo feredžom. Sa druge strane, to istovremeno nije značilo da će se i njen inferioran socijalni položaj na bilo koji način dovesti u pitanje.
Još tridesetih godina 19. veka žena nije imala pravo da jede za zajedničkim stolom sa ostalim članovima porodice, njena dužnost je bila da dvori domaćina i njegove goste.
I dalje su opstajale dve paralelne matrice – ženska privatnost i muška javnost.
Čak je i Srpskim građanskim zakonikom iz 1844. godine potvrđen status žene u odnosu na muškarca – izjednačena je sa starijim maloletnikom i za bilo kakvu pravnu overu morala je da dobije saglasnost supruga.
Žena je u tadašnjoj Srbiji živele krajnje svedeno i skromno. Njen prostor bio je kuća, bila je posvećena mužu i deci, kao i brizi o domaćinstvu, a crkva je bila jedini povremeni javni prostor u kojem je žena viđena, ali isključivo u zajedništvu sa svojom porodicom.
Ali polako, počinju promene…
Dom jeste prihvaćen kao kult svakodnevnog života, u kojem se, u gradovima i sve ravzijenim varošima, u imućnijim porodicama posebno, ukrštali uticaiji Istoka i Zpada. U ovakvom enterijeru je dominirao bidermajer, dopadljiv komforni stil tadašnje buržoazije. A ugodnost građanskog doma za sobom je povlačila i promene manira i normi lepog ponašanja i u privatnom životu. Kroz odevanje, bidermajer dolazi preko Vojvodine u Kneževinu Srbiju.
Tu na scenu stupa Anka Obrenović. Ćerka najmlađeg brata kneza Miloša, Jevrema Obrenovića. Smatra se prvom ženom u Srbiji koja je prihvatila najpre bečku, a potom i parisku modu, tako da joj je iz tog vremena ostao i popularan nadimak Anka Pomodarka.
Reforma u odevanju zajedno sa reformama u društvu
Pedesetih godina 19. veka u Evropi počinje moda krinolina, izuzetno širokih zvonastih haljina sa glomaznom žičanom konstrukcijom, a reforme u odevanju gotovo da se paralelno sprovode sa suštinskim reformama u društvu.
Beograd 1841. godine postaje nova prestonica Srbije. Naradna biblioteka je već otvorena, a otvaraju se i Narodni muzej i Narodno pozorište. Od palanke, Beograd prerasta u veliku varoš. Sindrom buržoaske civilizacije i kulture spontano poprima obrise građanske civilizacije i građanske kulture.
Daleko od politike “muške države”
“Ženskinje” će, međutim, još dugo ostati udaljene čak i od samih margina političkog i ekonomskog delovanja “muške države”, sa “svim vrlinama koje priliče njihovom rodu”, biće uključene ali i dalje ograničene u domenima obrazovnih i kulturnih reformi.
Ipak, njihova integracija u javni život bila je jednostavno neminovna. Žene, najpre one iz visokih i viših socijalnih krugova, koristile su svoj statusni potencijal u promovisanje intenzivnog i raznovrsnog društvenog života izvan izolovanog porodičnog miljea.
Aktivno su učestvovale u organizovanju raznih svečanosti, balova i maskenbala, odlazile na prijeme i na koncerte, da bi ubrzo osvojile i prostore „muških“ sadržaja kakvi su bili tzv. književno-umetnički saloni, ali i sportske aktivnosti. Polako počinju da ruše predrasude…
Supruge srpskih vladara, shodno svojim statusnim pozicijama, bile su prve žene koje su unosile drugačiji duh i smisao u svakodnevni život druge polovine 19. veka. Novi modni ideal večernjih, balskih, i dnevnih haljina preuzet je iz Francuske, ali i iz Engleske, napuštene su „žičane“ konstrukcije krinolina kao još jedan od ženskih znakova postepenog oslobađanja i emancipacije, usvojen je viktorijanski kostim u formi tzv. “turnira”.
Zasluge kraljice Natalija
Među prvim ženama u Srbiji, kneginja (kasnije kraljica) Natalija Obrenović, supruga kneza (kralja) Milana, prihvata ovaj modni trend, i što je važno, uprkos nezavidnoj bračnoj sudbini, uspeva da svoje angažovanje preusmeri u pravcu društvenih aktivnosti (organizovanja balova, svečanosti i tzv. primanja na dvoru), a njih same usmerava u duhu humanitarnih, ali i humanističkih delatnosti.
Postala je pokroviteljka Velike ženske škole i Ženskog društva, u srpskoj istoriji je zapamćena kao velika dobrotvorka koja je testamentarno zaveštala svoju imovinu Beogradskom univerzitetu, manastirima i crkvama.
U Kraljevini Srbiji krajem veka, dame su imale svoje “ženske” teme i razgovore dostojne ženskog roda i vaspitanja – o deci i domaćinstvu, ručnim radovima, modi i uređenju domova, lepom ponašanju i uzvišenim manirima, ali su isto tako i sve više posvećene razmenjivanju sopstvenih znanja i iskustva o muzici, pozorištu, književnosti, umetnosti.
Politika je i dalje, ne samo na balkanskim prostorima, bila isključivo muška delatnost jer se podrazumevalo da bavljenje politikom prevazilazi interesovanja i sposobnosti žena.
U tom smislu je uticaj kneginje Perside Karađorđević od sredine 19. veka na duhovnom i kulturnom planu, kao ktitorke i ugledne vladarke sa vizijom, kao i na političkom, bio od velikog poštovanja.
Ona se na izvestan način može posmatrati i kao prva srpska žena koja je prepoznala da snaga građanske slobode leži u pronalaženju mogućnosti političkog i socijalnog oslobađanja.
Moć obrazovanja
Međutim, da bi žene postale svesni, aktivni deo intelektualne elite moderno ustrojenog društva, bilo je potrebno da se konkretno investira u bolni segmenat rodnih neusaglašenosti – u žensko obrazovanje.
Smatralo se da je ženi pismenost bila neophodna jedino u svrhu obavljanja korespondencije. Školovanje je bilo privilegija muškaraca, ženskoj deci je bilo omogućeno samo najelementarnije (dvogodišnje) obrazovanje u mešovitim školama. Devojke su po stereotipu o “ženskim vrlinama” bile više vaspitavane i podučavane (lepom ponašanju, ručnim radovima, pevanju) nego obrazovane sa mogućnošću daljeg usavršavanja.
Tek 1863. godine, sa reformom školstva i osnivanjem prve srednje, Više ženske škole u Beogradu, smisao školovanja devojaka prevazilazi uski vaspitni karakter.
U Srbiji se konkretno, za obrazovanu, a samim tim i “nezavisnu ženskinju” među prvima zalagao Svetozar Marković, verujući da je osnova prosperiteta celokupnog društva sadržana u realizaciji ideje o sveobuhvatnom obrazovanju.
I Matija Ban je, doduše, u kontekstu tradicionalnog vremena, na određeni način izašao u susret svojim sunarodnicama – pokrenuo je prvi ženski časopis, Vospitatel ženski 1847. godine.
Uz supruge domaćih vladara, svojim uticajem na tadašnje društvo izdvajalo se nekoliko uglednih žena iz različitih društvenih slojeva. Pored slikarke Mine Karadžić-Vukomanović, koja se uporedo bavila i prevođenjem, kao i prve žene školovane na Umetničkoj akademiji u Beču, umetnice i prve žene akademika u Srbiji, Katarine Ivanović, svoj pionirski doprinos u oblasti rane srpske arhitekture dala je Jelisaveta Načić, dok je umetnica engleskog porekla Ana Vlahović zapažena kao jedina žena među izlagačima u okviru srpskog odeljenja na Svetskoj izložbi 1899. godine u Parizu.
Ženama u Srbiji poslednjih decenija 19. veka koja je u procesu (bez sumnje, sve efikasnijeg) oslobađanja od dugotrajnih osmanskih uticaja, zemlji specifičnog mentaliteta i sa recidivima nepomirljivih konzervativnih misli, nije bio blizak revolucionarni model Olimpije de Guž i drugih evropskih, ostrašćenih aktivistkinja za ženska prava.
“Ja sam žena ali smem”
Šezdesete dodine 19. veka ostaće upamćene po Dragi Dimitrijević Dejanović, pesnikinja rodoljubive poezije i glumica Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu. Ona je držala predavanja i objavljivala tekstove i kritičke članke sa temom slobode i ženske emancipacije.
Čuvene stihove “ja sam žena, ali smem” napisala je ona i bez ikakve nedoumice mogla bi da se smatra prvom srpskom feministkinjom i u savremenom značenju te reči.
Do kraja 19. veka u Srbiji će biti osnovane Viša ženska škola, zatim Žensko pevačko i muzikalno društvo, ali i humanistička angažovana udruženja – Beogradsko žensko društvo (1875) i Ženska radničku školu za devojke iz siromašnih porodica. Počinje da izlazi časopis “Domaćica”…
Borba za prava žena tek će biti nastavljena, ovo je bio samo početak. I bez obzira što samo danas na početku 21. veka, kada žene zakonski imaju sva prava kao i muškarci, neka vam ovo “ja sam žena, ali SMEM” ipak bude moto koji će vas podsetiti na to da zaista smete. I ne ustručavajte se da to i primenite.
Srećan Osmi mart!
/Blic.rs/
